Zanim międzynarodowe traktaty przywróciły Polsce Wrocław, Breslau – zachodnie miasto Trzeciej Rzeszy – przeżył on swoją gehennę.

Lekceważone sygnały

Tamtego lata wieczory w Breslau zachęcały do długich spacerów po nużącym upale dnia. Mieszkańcy chętnie zajmowali stoliki przy eleganckiej Schweidnitzer Strasse (dziś ul. Świdnicka) i ucinali sobie pogawędki w smugach zachodzącego słońca. Ale nie wszyscy. Od pamiętnej nocy z 9 na 10 listopada 1938 r., nocy mordu Żydów i pożarów synagog, coraz częściej można było trafić na wyraźne napisy: „Für Juden verboten”. Niemcy, rządzone twardą ręką Hitlera, szykowały się do wojny. „Widzę groźne objawy bliskiej nowej wojny światowej, która wybuchnąć musi najdalej we wrześniu (pragnie jej Trzecia Rzesza, ale przyczyniają się do tego „demokratyczne” kraje oraz międzynarodowe żydostwo). Widzę całkowitą ruinę i upadek Trzeciej Rzeszy, która nieuchronnie dąży do swojej katastrofy”* – notuje 24 czerwca 1939 r. mieszkaniec Breslau, urodzony w 1890 r. w Trzebnicy Żyd Walter Tausk, który od 1925 do 1940 r. prowadzi codzienne zapiski na temat sytuacji w mieście. Przedstawia w nich tragiczne losy Żydów w opanowanym przez brunatny reżim Wrocławiu. Siedem woluminów dzienników Tauska ocalało i znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Fragmenty ukazały się w 1973 r. jako „Dżuma w mieście Breslau”. Dziś to jeden z niewielu dokumentów opisujących realia tamtych dni.

W 1939 r. Tausk przez kilka miesięcy stara się wyjechać, próbuje opuścić Niemcy – planuje emigrację do Londynu – ale na skutek zamieszania jego dokumenty nie trafiają na czas tam, gdzie powinny, i wyjazd przestaje być możliwy.

8 sierpnia notuje, dużymi literami: „A NOWA WOJNA JEST JUŻ U DRZWI. Obok wielu innych jej objawów dwa są szczególnie znaczące: od 17 bm. zostaną zarekwirowane wszystkie prywatne samochody osobowe oraz omnibusy, do 25 bm. wszystkie pola i ogródki działkowe należy opróżnić z plonów. Ostatnio nie ma wołowiny, nie ma wieprzowiny, są natomiast tylko przygotowania wojenne, krzątanina o charakterze agresywnym przeciwko Gdańskowi i Polsce”.

Co będzie z Żydami?

„W okolicy Scheitnig (Szczytniki) widok jak z czasów wojny. Przez Scheitniger Stern (Rondo Reagana) przejechała właśnie kolumna samochodów” – pisze w dzienniku pod datą 22 sierpnia 1939 r. inny niemiecki Żyd, Willy Cohn, historyk i nauczyciel, który urodził się w 1888 r. w zasymilowanej rodzinie niemieckich Żydów. Spadkobierca fortuny – jego odważni rodzice przebojem weszli do elity Breslau, w 1902 r. przypieczętowując sukces budową w Rynku domu handlowego – też pisze dziennik. Dziś na murze kamiennicy pod numerem 49 wisi w Rynku tablica wspominająca Cohna, którego staranne zapiski również należą do najważniejszych kronik przedwojennego Wrocławia.

„Na Hindenburgplatz (pl. Powstańców Śląskich) nie wolno nam już usiąść” – pisze Cohn. „Na wszystkich ławkach jest napisane «Für Juden verboten»”. Mimo to historyk ocenia kroki podejmowane przez rząd jako Niemiec, nie widzi zagrożenia, które decyzje Hitlera ściągają na Europę, ma nadzieję na lokalny wymiar konfliktu. 22 sierpnia pisze o gwałtownym zwrocie w polityce, odnosi się do zawartego paktu między Niemcami i Związkiem Radzieckim. „Tak więc Polska będzie musiała się ugiąć pod żądaniami Niemiec. Być może w ten sposób pokój na świecie zrobi jakieś postępy” – notuje krótkowzrocznie i naiwnie.

„Od około połowy czerwca wszystkie ławki na skwerach i w parkach wrocławskich zaczęto zaopatrywać w szablonowe napisy «ŻYDOM ZAKAZANE»” – pisze oburzony Tausk. „Ponieważ litery są czarne i umieszczone na środku oparcia – napis ma wymiary 5 x 35 cm – często się zdarza, że tekst bywa niezauważony. Szczególnie wtedy, gdy ktoś go zasłania albo kiedy ławka jest brudna i zniszczona. Pechowi Żydzi, którzy przez pomyłkę usiądą na «aryjskiej» ławce (a są nimi głównie starsze panie i krótkowidze), są natychmiast aresztowani”.

Ostatni sierpień w niemieckim mieście

Ostatnie dni sierpnia w notatkach Cohna są bardzo niepokojące. Ogłoszono nakaz znoszenia rzeczy osobistych do piwnic: płynów, amoniaku, waty, słodyczy dla dzieci. Szkoły są zamieniane w koszary. Mówi się o wydawaniu kartek na żywność. 28 sierpnia do miasta nie dotarła żadna poczta zamiejscowa i zagraniczna. Cohn ocenia, że przyczyną jest redukcja do minimum ruchu na kolei.

Informacje notowane przez Waltera Tauska są podobne. Pod datą 8 sierpnia pisze: „Dzisiaj podano w porannych wiadomościach radiowych, że od jutra wszystkie tutejsze szkoły zostaną zamknięte na okres 5 tygodni i zajęte przez wojsko (80 tys. ludzi). Oprócz tego zapełnia się żołnierzami kwatery prywatne. Już w poprzednim tygodniu wiedziano, że w północnej i wschodniej części Wrocławia wszystkie szkoły podstawowe zostały zajęte przez wojsko, a kwatermistrze udawali się nawet do prywatnych domów. To wszystko są przygotowania do wojny!” 20 sierpnia opisuje sytuację: „Z mojego wyjazdu za granicę nic już chyba nie będzie, bo według dzisiejszych gazet, wojna z Polską wybuchnie na pewno jeszcze w tym tygodniu. I będzie to wojna totalna”.

Tausk mieszka przy dzisiejszej ul. Zielińskiego, od początku lipca dzień i noc obserwuje przemarsz wojska. Jeszcze w sierpniu, wciąż niepogodzony z odmową wyjazdu, pisze: „A co słychać we Wrocławiu? Na naszej ulicy wyciągano dzisiaj w nocy z łóżek rezerwistów, którzy mieli się zgłosić do wojska dopiero podczas mobilizacji. Na własne oczy widziałem w trakcie krótkiego wieczornego spaceru w bocznych ulicach, na promenadach, ale i na głównych ulicach pijanych żołnierzy służby czynnej i rezerwistów w grupach po trzech i czterech, wszyscy z zachodnich Niemiec, którzy interesowali się oczywiście każdą «dziewczynką» i wszystkimi ładnymi kobietami spacerującymi bez męskiego towarzystwa”. Tausk zanotował też, że w ostatnim tygodniu przed wybuchem wojny odbył się szturm na banki i kasy oszczędnościowe i wprowadzono zakaz sprzedaży wódki.

W ostatnim dniu sierpnia, w czwartek, ewakuowano żydowski szpital. Wyrzucono pacjentki z oddziału ginekologii, zlikwidowano przytułek dla kalek i starców, 380 łóżek stoi wolnych. Taki los spotkał też inne szpitale. Gestapo i wojsko zachowywały się wręcz nieludzko – pisze Tausk. Niemcy usuwali Niemców – z ich domów, szkół, szpitali, z miejsc pracy. Nastroje antysemickie tężeją, podsycane przez Niemców. „Żydzi muszą się wynieść” – notuje Willy Cohn antysemicką uwagę, którą usłyszał, przechodząc ulicą. Była powiedziana po niemiecku do niemieckiego Żyda w niemieckim mieście...

Ogłaszają nakaz zaciemniania mieszkań. Rodzina Cohnów, która od 1934 r. mieszka przy Opitzstrasse 28 (dziś ul. Żelazna), zakleiła szyby od wewnątrz czarnym papierem i dzięki temu wieczorem odważnie zapalają lampę nad stołem. Ale Willy co wieczór staje pod oknami, by sprawdzić, czy aby na pewno nic nie widać.

31 sierpnia po południu na wyrzucanych ze szpitali chorych psychicznie, świeżo zoperowanych pacjentów i wszystkich, którzy opuścili zajmowane łóżka, lunął deszcz, a przez miasto przetoczyła się gwałtowana burza.

Początek piekła

To był piątek, świtało, gdy 1. września Niemcy uderzyły na Polskę z zachodu, północy i południa. O godz. 4.02 z niemieckiego lotniska Nieder Ellguth, leżącego między Wrocławiem a Opolem, wystartowały bombowce nurkujące Ju-87B z 4. Floty Powietrznej Luftwaffe. Ich celem był Wieluń. O 4.35 pierwsze bomby spadają na miasto. Historycy są zgodni, że Wieluń nie miał znaczenia militarnego, nalot był sposobem na sianie terroru wśród Polaków. – Zniszczenie Polski jest naszym pierwszym zadaniem. „Bądźcie bez litości, bądźcie brutalni” – brzmiało polecenie Hitlera. „Dzisiaj rano od godziny 4.45 do godziny 7.00 bez przerwy ciągnęły nad miastem na wschód bombowce, myśliwce i inne samoloty. O godzinie wpół do 9 zjawiła się u nas administratorka domu z obwieszczeniem policji nakazującym przygotować się do zaciemniania okien, zadbać o wodę na wypadek nalotu nieprzyjacielskiego, utrzymywać schron przeciwlotniczy w dobrym stanie itd.” – notował Tausk. „Dziś, około godziny 5, kilka ciężkich eskadr leciało na dużej wysokości w kierunku Górnego Śląska. Ciągle słychać odgłos silników w powietrzu” – notował, niemal identycznie, Willy Cohn.

„Począwszy od godziny 10 słychać przez głośniki zainstalowane w pobliżu nas JEGO przemówienie transmitowane z Reichstagu. Od lat nic nowego: żaden naród i żaden mąż stanu nie jest tak niewinny, źle rozumiany, zdradzany i oczerniany jak ON i jego «naród», żaden naród i żaden mąż stanu nie miłuje tak pokoju itd. I głos: gardłowy, rzężący, zachłystujący się, trzęsący, skomlący, modlący, potem znowu rozszalały, żeby ponownie przygasnąć. I wszystkiemu winien jest, oczywiście, Polak...” – notował dotknięty do żywego przemówieniami Führera Walter Tausk, Żyd, w niemieckim Breslau.

***

Kilka lat temu widziałam film udostępniony przez niemieckiego dokumentalistę Karla Hoeffkesa. Prywatny, nakręcony pod koniec lata 1939 r. na potrzeby domowego archiwum. Bohaterami filmu byli: chłopiec o imieniu Poldi i jego ojciec, oficer Wehrmachtu. Kolejne kadry pokazywały rodzinę mieszkającą na wrocławskich Krzykach przy Eichendorff Strasse (dzisiaj ul. Sokola), chłopca pędzącego na rowerze wśród zieleni Charlotten Strasse (dziś ul. Krucza), chłopca na łódce kołyszącej się leniwie na Odrze i słońce między wieżami katedry na Ostrowie Tumskim. Nikt niczego nie przeczuwa. Nikt się nie boi. Słońce, jak zawsze, świeci nad dobrymi i złymi zamiarami dobrych i złych ludzi.

Nikt nie wie, że sześć lat później, „kiedy się wypełniły dni”, zniszczone we Wrocławiu budynki obrócą się w 18 milionów metrów sześciennych gruzu. I słońce nie znajdzie już dwóch strzelistych wież katedry w drodze ze wschodu na zachód.

Choć „lato było piękne tego roku...”.

*Pisownia oryginalna – zarówno Tauska, jak i Cohna.
Materiały, z których korzystałam:
„Żadnego prawa – nigdzie. Dziennik z Breslau 1933-1941”, Willy Cohn, przeł. Viktor Grotowicz, Wyd. Via Nova, Wrocław 2010.
„Dżuma w mieście Breslau”, Walter Tausk, przeł. Ryszard Kincel, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1973.I