Musimy zapytać, co zrobiono w wolnej, demokratycznej Polsce z niesprawiedliwymi wyrokami wydanymi przez sądy powołane do niszczenia wrogów politycznych? Trzeba także zadać pytanie o to, czy po ponad 30 latach od upadku systemu komunistycznego przywrócono godność, dobre imię, zdjęto jarzmo przestępców z żołnierzy niezłomnych, harcerzy, uczniów oraz zwykłych ludzi?

Dziejowa sprawiedliwość

Odpowiadając, w pierwszej kolejności odwołam się do Ustawy z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Wydaje się, że z punktu widzenia prawnego sprawa została właściwie rozwiązana. Wskazano bowiem procedurę, jakiej musiała się poddać osoba represjonowana przez Wojskowy Sąd Rejonowy (WSR), aby zostać „oczyszczona” z zarzutu przestępstwa wobec Polski Ludowej. Uważna lektura ustawy wyjaśni nam także, że stwierdzenie nieważności wyroku równoznaczne jest z uniewinnieniem. Z punktu widzenia moralnego jest to dziejowa sprawiedliwość. Tylko że sprawa każdej osoby skazanej musi być rozpoznawana w oddzielnym postępowaniu sądowym. Nie uwzględniono faktu podnoszonego przez wielu historyków, że wszystkie wyroki Wojskowych Sądów Rejonowych były nieważne, ponieważ sądy te zostały powołane z naruszeniem prawa. Satysfakcjonować może fakt, że uprawnienie do składania indywidualnych wniosków do sądu okręgowego uzyskały nie tylko osoby skazane i najbliżsi krewni, związki i stowarzyszenia skupiające osoby represjonowane, ale także Rzecznik Praw Obywatelskich, Minister Sprawiedliwości, prokurator. Od 2016 r. może także występować w tej spawie Instytut Pamięci Narodowej.

Fakty z historii

Warto w 30. rocznicę uchwalenia tego naprawczego aktu prawnego przyjrzeć się jego wymiernym efektom na terenie województwa lubuskiego. Zanim do tego przejdziemy, wróćmy do kilku faktów z historii działającego w latach 1950-54 w Zielonej Górze WSR. Sąd ten, podobnie jak 16 innych tego typu sądów w Polsce (14 z nich działało od 1946 r., WSR w Opolu i w Koszalinie oraz w Zielonej Górze od 1950 r.) wydawał wyroki wobec tzw. przestępców politycznych, za których uznawano wszystkich przeciwników Polski Ludowej. W tej grupie znaleźli się: członkowie nielegalnych organizacji antykomunistycznych, osoby dokonujące zamachów na funkcjonariuszy UB i PZPR, szpiedzy Zachodu, osoby współpracujące z organizacjami podziemnymi (w tym ci, którzy nie donieśli władzy o ich istnieniu), uczestnicy wrogiej propagandy (za taką uważano wygłaszanie krytycznych ocen pod adresem rządu, PZPR, ZSRR itd., a nawet wychwalanie Zachodu) oraz osoby skazane za nielegalne posiadanie broni (broń, zdaniem prokuratorów wojskowych i sędziów, mogła być użyta przeciwko funkcjonariuszom Polski Ludowej, dlatego przechowywanie jej w ukryciu traktowano jako przestępstwo polityczne).

WSR w Zielonej Górze, w czasie 5 lat funkcjonowania, skazał w procesach politycznych ponad 600 osób.

Podziel się cytatem

Nieludzkie traktowanie

WSR nie były w stanie należycie wypełniać swoich zadań bez Wojskowej Prokuratury Rejonowej i Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego. To one odpowiadają za nieludzkie traktowanie podejrzanych w czasie śledztwa. Sąd, wydając wyrok, legitymizował najczęściej bezprawne działania wszystkich tych instytucji. Do walki ze zbrojnym podziemiem powołano Korpus Bezpieczeństwa Publicznego, zadania otrzymywała także Milicja Obywatelska i od 1949 r. Wojska Ochrony Pogranicza. Funkcjonariusze UB, współpracując z prokuratorem wojskowym, przeprowadzali brutalne śledztwa z użyciem tortur fizycznych i psychicznych, których celem było przyznanie się podejrzanego do winy. Dochodzenie musiało być tak poprowadzone, aby wina była ewidentna i udowodniona – głównym dowodem było przyznanie się do popełnienia przestępstwa przed ubekiem. Rozprawa w sądzie była tylko formalnością, polegającą na wydaniu wyroku, po konsultacji z I sekretarzem komitetu wojewódzkiego PZPR.

Ponad 600 skazanych

WSR w Zielonej Górze w ciągu 5 lat funkcjonowania skazał w procesach politycznych ponad 600 osób. Z tego ok. 200 za udział w nielegalnych organizacjach, ponad 70 osób za uprawianie wrogiej propagandy, ok. 50 osób za współpracę z organizacjami podziemnymi, prawie 40 osób za szpiegostwo na rzecz wywiadu amerykańskiego, 30 osób za zamachy terrorystyczne na funkcjonariuszach UB i działaczach PZPR, ponad 200 osób usłyszało wyroki za nielegalne posiadanie broni. Skala wyroków była następująca: na karę śmierci skazano 11 osób, na dożywotnie więzienie – 6 osób, 93 osoby otrzymały wyroki od 10 do 15 lat więzienia, od 5 do 10 lat – 278 osób, od 3 do 5 lat – 165 osób, w przedziale od 1 roku do 3 lat – 297 osób (byli to przeważnie skazani za posiadanie nielegalne broni).

…na 611 osób skazanych w latach 1950-54 tylko 139 zostało uniewinnionych, tj. 23% po 30 latach funkcjonowania ustawy rehabilitacyjnej.

Podziel się cytatem

***

Analizując unieważnienia/uniewinnienia skazanych przez WSR w Zielonej Górze, przeprowadzonych przez Sąd Wojewódzki/Okręgowy w Zielonej Górze w latach 1991 – 2020, ustaliłem, że najczęściej wnioski składali sami zainteresowani, rzadziej najbliżsi krewni skazanych lub związki osób. Łącznie wpłynęło 197 wniosków (WSR skazał 611 osób). Pozytywnie rozpatrzono 139 spraw – czyli tyle osób usłyszało, że nie są już przestępcami i zostali uniewinnieni. Według rodzajów przestępstw, najwięcej unieważniono wyroków za przynależności do nielegalnej organizacji i próby zmiany ustroju, wrogą propagandę oraz szpiegostwo, najmniej za nielegalne posiadanie broni. Dotychczas nie było złożonego ani jednego wniosku w sprawie uniewinnienia skazanego na karę śmierci. Osoby uniewinnione, zgodnie z ustawą, mogły domagać się zadośćuczynienia za doznane krzywdy. Sprawy w tym zakresie rozpatrywał także Sąd Wojewódzki/Okręgowy w Zielonej Górze. Dotychczas wypłacono ponad 100 odszkodowań na rzecz osób uniewinnionych. Najwyższe odszkodowanie wyniosło 400 000 000 zł (decyzja z 1992 r.). Oceniając działania w wolnej Polsce na rzecz przywracania dobrego imienia członkom II konspiracji na przykładzie województwa lubuskiego, trzeba uznać, że ten proces w dalszym ciągu jest jeszcze w fazie początkowej – na 611 osób skazanych w latach 1950-54 tylko 139 osób zostało uniewinnionych, tj. 23% po 30 latach funkcjonowania ustawy rehabilitacyjnej.