Wiele się ostatnio mówi i pisze na temat relacji polsko-żydowskich i naszej wspólnej historii, jej chlubnych i mniej chlubnych kart. Kolejna - tyleż głośna, co kontrowersyjna - publikacja Jana Grossa skłania nas do przyjrzenia się jej z uwagą, do rzetelnego poszukiwania prawdy historycznej i prawdy o człowieku, nie w atmosferze agresji, nieufności i narodowościowych antagonizmów, lecz w duchu otwartości, rozumnego dialogu i miłości braterskiej, jaka winna łączyć dzieci jednego Boga.
Zamość jest jednym z tych miejsc na mapie Polski, gdzie zawsze była dostrzegana potrzeba dialogu między narodem polskim, żydowskim a także innymi narodami. Niegdyś miasto wielokulturowe i wielonarodowościowe, do dziś czerpie z bogactwa swojej przeszłości, pozostając otwartym i przyjaznym dla każdego przybysza. Przekonali się o tym goście przybyli do Hetmańskiego Grodu na otwarcie odrestaurowanej renesansowej synagogi oraz uczestnicy Międzynarodowej Konferencji Naukowej „historia i kultura Żydów w Zamościu i na Zamojszczyźnie”, która odbywała się w dniach 5-7 kwietnia br., a jej organizatorami była Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego oraz Pracownia Literatury Polsko-Żydowskiej KUL.
W otwarciu odnowionej synagogi, a tym samym zainaugurowaniu działalności Centrum „Synagoga” uczestniczył naczelny rabin Polski Michael Schudrich, który przybił przy wejściu do sali modlitw oraz wejściu do budynku synagogi mezuzy (małe pojemniki zawierające zwitek pergaminu z naniesionymi fragmentami Tory), wypowiadając słowa specjalnego błogosławieństwa. Akt ten stanowił zwieńczenie prac remontowych, na które złożyło się osuszenie budynku, położenie dachu, odnowienia elewacji i sztukaterii, co było możliwe dzięki dotacji z funduszy norweskich. Niedługo potem, z ust otwierającego Międzynarodową Konferencję Naukową ambasadora Izraela w Polsce - Zwi Rav-Nera, padły znamienne słowa o niezwykłej wadze spotkania w zamojskiej synagodze, która jest miejscem mówiącym o dialogu między Żydami a Polakami, świadectwem prowadzenia tego dialogu w czasach przeszłych i teraźniejszych. Podkreślił, że rozpoczynająca się konferencja, to chwalebna inicjatywa. „Weźmiecie te kamienie historii żydowskiej, polskiej, innych narodów w tym miejscu - mówił do uczestników konferencji - będziecie badać, oglądać... pamiętając, że dialog dla przyszłości zaczyna się z dialogiem o historii”. Życząc zebranym owocnych obrad ambasador wyraził nadzieję, że do Centrum „Synagoga” będą przybywali ludzie młodzi żydowskiej i polskiej narodowości, a wspólne spotkania w tym miejscu staną się okazją do zrozumienia stosunków między Żydami i Polakami.
Konferencja została podzielona na 10 sesji tematycznych, w ramach których prelegenci wygłosili 31 wykładów. Była mowa o historii społeczności żydowskiej w Zamościu i na Zamojszczyźnie do 1939 r. i po 1944 r., wielkich postaciach w zamojskiej społeczności Żydów, kulturze religijnej i świeckiej, pisarzach języka jidysz, literaturze polskiej traktującej o zagładzie ludności żydowskiej. Wśród prelegentów znaleźli się m.in. pracownicy naukowi KUL, UMCS, Tel Aviv University, pracownicy Fundacji „Polsko-Niemieckie Pojednanie”, Stowarzyszenia „Midrasz”, Polskiego Towarzystwa Demograficznego, Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej i Państwowego Muzeum na Majdanku.
W toku konferencji okazało się, że choć źródła historyczne dotyczące zamojskich Żydów są bogate, to - przy dobrze opracowanym początku historii Żydów w Zamościu i na Zamojszczyźnie (XVI-XVII wiek) i jej końcu (Holokaust) - brakuje opracowań dotyczących XVIII i I poł. XIX wieku. Brakuje także syntezy dziejów, szerszych opracowań dotyczących obiektów sakralnych, biografii wybitnych Żydów wywodzących się z Zamościa oraz przekładów najistotniejszych pozycji piśmiennictwa jidisz dotyczących Zamościa. Czy kiedykolwiek da się uzupełnić tę lukę? Na to pytanie będą zapewne starali się odpowiedzieć historycy, kontynuując badania nad dziejami zamojskich Żydów.